Mileševa i Mileševka

Skoro na samoj granici sa Crnom Gorom, stešnjeno na obali reke Lim između planina Jadovnik i Kamena gora, Prijepolje definitivno ne važi za značajnu turističku destinaciju, ali njegova okolina po mnogo čemu može da parira najpoznatijim planinarskim destinacijama u Srbiji. 

Jedna od prirodnih lepota ovog kraja koje nemaju pažnju koju itekako zaslužuju je i kanjon reke Mileševke, još uvek nedovoljno istražen i još manje poznat najširem krugu ljubitelja prirode, iako počinje na jedva petnaestak minuta hoda od znamenitog manastira Mileševa...

Reka Mileševka izvire na padinama planine Jadovnik, a uliva se u Lim praktično u centru Prijepolja nakon dvadeset kilometara toka. Na više od polovine te dužine dubi impozantan kanjon čije litice na nekim mestima dostižu i stotinak metara visine.

Duž većeg dela kanjona postoji markirana staza, koja spaja jadovnička sela sa Mileševom, ali nema ni govora o nekakvoj turističkoj infrastrukturi.

To ne znači i da kanjon nije atraktivan za turiste-avanturiste, naprotiv; za adrenalinske zavisnike ovde možda nema dovoljno uzbuđenja, ali za planinare ovo sigurno može biti jedna od najlepših tura u zapadnoj Srbiji.

Ipak, čovek ne bi trebalo da zaboravi da je na ovom mestu samo gost.

Kanjon Mileševke je pre svega poznat kao stanište beloglavih supova, kojih ovde živi pedesetak, što mileševsku koloniju čini drugom po brojnosti u Srbiji, nakon one na liticama oko Uvca.

A proći kroz kanjon i ne videti poskoka (ne nužno na samoj stazi) bukvalno je nemoguće, naročito u toplijim mesecima kada su ove otrovnice u svom elementu na osunčanim stenama iznad kanjona. Jedan vidikovac čak i nosi sugestivno ime - Brdo poskoka.

Zato se prolazak kanjonom Mileševke ne preporučuje se u proleće, kada su zmije najaktivnije, a svakako je najbolje poći na turu u cik zore, dok ih toplota sunca još ne izmami iz njihovih rupa...

Pešačka staza spušta se u kanjon u blizini zaseoka Kaćevo, oštrom nizbrdicom punom kotrljavog kamenja koja zahteva određenu dozu opreza. Nakon gaženja reke jedno vreme se prati njeno korito, a zatim opet izbija na visinu sa koje se pruža divan pogled na kanjon.

Duž Mileševke je u tursko doba prolazio značajan karavanski put koji je spajao Dubrovnik sa Istanbulom,

Ali, iako se često može čuti da pešačka staza prati baš trasu karavana taj široki put se ipak nalazio sa suprotne strane reke, a neki njegovi delovi i danas spajaju jadovnička sela. Ovom stazom usečenom u steni, na nekim mestima opasno nadvijenom nad odsečenim liticama i ponegde širokom jedva pola metra, teško bi prošla i jedna natovarena životinja, a kamoli čitave povorke...

Pokušaja da se kanjon Mileševke iskoristi kao putni pravac bilo je i u novije vreme.

Odmah posle II svetskog rata započeti su radovi na probijanju puta koji bi tuda spajao Prijepolje i Sjenicu. Radovi su bili mukotrpni, u više navrata prekidani pa započinjani ponovo, i na kraju potpuno obustavljeni početkom osamdesetih, nakon probijenih jedva par kilometara na kojih je moralo da bude izgrađeno čak osam tunela...

Danas je cela ta deonica napuštena i zapuštena, a u tunelima, sudeći po filmu "Lepa selo lepo gore" koji je ovde sniman, žive samo drekavci...

I mada lokalno stanovništvo još uvek s vremena na vreme pokreće inicijative da se radovi na izgradnji puta nastave, tolika investicija se čini sve manje isplativom, i to ne samo u finansijskom smislu. Da li bi bilo vredno uništiti dom mnogim zaštićenim i ugroženim vrstama zarad ne tako velikog skraćenja puta između dva gradića, među ljubiteljima prirode dileme nema.

Ako je dotle staza duž kanjona delovala kao potpuna divljina, dolaskom do tunela postaje očigledno da je civilizacija ipak bliže nego što se to čini.

Ubrzo počinju da se pojavljuju i obrisi drugih tvorevina ljudskih ruku, naročito upečatljiva silueta oštre uzvišice na čijem vrhu se smestio srednjovekovni grad Mileševac (koji je služio kao zaštita karavanskog puta), a u podnožju džamija današnjeg sela Hisardžik.

Kamenu stazu menja krupan tucanik, tucanik se pretvara u makadam a makadam u asfalt i ubrzo beli zidovi manastira Mileševa označavaju i kraj puta.

Koliko god je priroda oko Prijepolja potcenjena i malo poznata, toliko je Mileševa bastion kulture i tradicije, neraskidivo povezan sa srpskom istorijom.

Manastir je podigao kralj Vladislav između 1219. i 1236. godine, a manastirska crkva izgrađena je u raškom stilu, sa svedenim odlikama romanske arhitekture i suptilnim uticajima venecijanskog graditeljstva, naročito primetnim (ili neprimetnim) u prozorskim lukovima i slepim arkadama kupola.

Crkva u Mileševi značajan je spomenik srpske srednjovekovne arhitekture, ali je njena najznačajnija karakteristika ipak zidno slikarstvo, koje se svrstava u najviše domete likovne umetnosti srednjeg veka, ne samo u srpskim već i u svetskim okvirima.

Najstarije freske u Mileševi nastale su u vreme gradnje manastira, a najčuvenija je svakako predstava mironosnica na Hristovom grobu, sa veličanstvenim Belim anđelom koji predstavlja jedan od najprepoznatljivijih simbola srpske duhovnosti i Srbije uopšte.

Ova po dimenzijama nevelika ali po značaju monumentalna kompozicija delo je nepoznatog autora, a uspela je da opstane osam vekova najviše zahvaljujući tome što je u XVI veku - prekrivena drugom freskom!

Podatak ko je i zašto odlučio da originalne freske Mileševe u jednom trenutku zameni danas je izgubljen u magli vremena, ali su one zahvaljujući tome preživele tursko spaljivanje manastira, a restauratorski radovi početkom XX veka otkrili su neprocenjivo blago na zidovima crkve.

Teško je zamisliti da je Beli anđeo javnosti poznat tek manje od veka, ali je on za to vreme postao neodvojivi deo srpskog nacionalnog identiteta.

To naravno podrazumeva i klasična srpska preuveličavanja...

Tako je opšte prihvaćeno verovanje da je slika Belog anđela bila prva slika poslata satelitom iz Evrope u Severnu Ameriku u julu 1962. godine, iako je istina da je freska bila samo jedan deo prvog interkontinentalnog prenosa nakon Kubanske krize, skoro godinu dana kasnije.

Odatle verovatno potiče i tvrdnja da je Beli anđeo bio i prva slika poslata sa Zemlje u svemir kao signal inteligentnim vanzemaljskim bićima, koju istini za volju osim srpskih medija ne pominje nijedan relevantan proverljivi izvor...

Ali, i bez ovih preterivanja, Beli anđeo se s pravom svrstava u sam vrh dostignuća evropskog duha celog srednjeg veka.

Međutim, za samu istoriju Srbije značajnijom se smatra freska Svetog Save, nastala za vreme njegovog života, na osnovu koje se može relativno pouzdano tvrditi da je zaista tako izgledao.

Mileševa se inače tradicionalno vezuje uz ime Svetog Save; mošti svetitelja ovde su prenete iz Bugarske 1237. godine, godinu dana nakon njegove smrti, i tu su bile pohranjene sve do 1594. godine, kada su ih Turci spalili na Vračaru u pokušaju da unište njegov kult.

U manastirskoj crkvi i danas stoji kovčeg u kom je počivalo telo svetitelja, a u riznici se čuva štap koji je Sveti Sava dobio od vaseljenskog patrijarha 1219. godine, kao znak samostalnosti Srpske pravoslavne crkve.

Jedini sačuvani ostatak moštiju Svetog Save - leva šaka - takođe se čuva u Mileševi, van domašaja javnosti...

Pored relikvija vezanih za Svetog Savu, riznica Mileševe bogata je najrazličitijim kulturno-istorijskim vrednostima.

Najzanimljiviji predmeti mogu se videti u galeriji u manastirskoj porti. Tu su razne odore stare više vekova, crkveni predmeti, ćivoti srpskih kraljeva, primerak Cetinjskog Oktoiha (najstarije južnoslovenske štampane knjige, iz 1493. godine), kao i retka ikona tamnopute Bogorodice.

Cena ulaznice u galeriju je više nego simbolična, a vrednost koja se u njoj može videti - neprocenjiva...

Manastir Mileševa jeste jedan od najznačajnijih kulturno-istorijskih spomenika u celoj Srbiji, ali njeno prirodno okruženje mnogima je potpuna nepoznanica, što se pre svega odnosi na reku koja je i dala ime manastiru i njenom impresivnom kanjonu.

Budući da je ovo mnogima omiljeno mesto za pauzu na putu ka crnogorskom primorju, sigurno bi neko od putnika osim obilaska manastira uživao i u obilasku kanjona, ili bar njegovog malog dela, a da se sva ta lepota makar nasluti dovoljno je par sati šetnje...

A razloga za nove povratke Mileševi i prijepoljskom kraju ima i na pretek.