Proleće na planinama Sarajeva: Bjelašnica

Malo koja evropska prestonica može da se pohvali tolikim brojem atraktivnih planina u neposrednom okruženju kao Sarajevo.

Glavni grad Bosne i Hercegovine sa skoro svih strana je okružen planinama, na kojima se može uživati u najraznovrsnijim terenima - od livada i šuma do stenovitih goleti - i najrazličitijim planinskim aktivnostima u bilo koje doba godine - od laganog pešačenja do zahtevnih ferata i alpinističkih smerova leti, i od skijanja do pravih visokogorskih uspona zimi.

Dok se centar Sarajeva nalazi na oko 550 metara nadmorske visine, sve okolne planine nadvisuju ga za bar još hiljadu, a za samo pola sata vožnje od centra stiže se i do nekoliko planina čiji vrhovi dostižu i više od dve hiljade metara nadmorske visine. Najbliža od takvih planina je Bjelašnica, koja možda nije previše zanimljiva u planinarskom smislu, ali se po mnogo čemu svrstava među najnepredvidljivije i najsurovije planine Balkana...

Surovost Bjelašnice ogleda se i u samom njenom imenu, koje potiče od toga što se sneg na njenim vrhovima i severnim padinama okrenutim Sarajevu zadržava i do sredine leta, pa je zato gledano iz grada planina tokom najvećeg dela godine - bela. Bjelašnica je poznata i po velikim snežnim smetovima koji mogu dostići visinu preko tri metra, koje lokalni planinari porede sa belim pustinjskim dinama.

Na toliku količinu i tako dugo zadržavanje snega utiču neuobičajeno oštri klimatski uslovi za jednu balkansku planinu - usled susticanja mediteranske i kontinentalne klime, posebno vazdušnih struja sa severa i istoka, Bjelašnicom vladaju snažni vetrovi i niske temperature. Prosečna temperatura tokom godine iznosi jedva 0,7 stepeni Celzijusa, sa najnižom zabeleženom temperaturom od -41 a najvišom od samo 24 stepena.

U oktobru 2009. godine izmerena je brzina vetra od 234 kilometra na čas, što je do danas rekord u Bosni i Hercegovini!

Upravo zbog ovakvih meteoroloških ekstrema, na samom vrhu Bjelašnice je 1894. godine izgrađena stanica za osmatranje vremena, kao prvi objekat tog tipa na Balkanu, po kojoj se do tada neimenovani vrh na 2067 metara nadmorske visine i danas često naziva Opservatorij.

Nemilosrdna priroda Bjelašnice, zbog koje se u selima u njenom podnožju govori da ova dinarska planina ima "zlu narav", nažalost nije samo priča: o tome koliko su nepredvidljive vremenske prilike Bjelašnice opasne svedoči i nekoliko tragičnih događaja.

Jedna od prvih poznatih žrtava Bjelašnice bio je prvi meteorolog koji je boravio u opservatoriji na vrhu, Austrijanac Anton Obermiler koji je ovu dužnost obavljao od 1894. do 1897. godine. Obermiler je ovu dužnost obavljao po kazni (po jednoj verziji jer je ubio ljubavnika svoje žene, a po drugoj jer je on sam bio ljubavnik neke grofice čiji muž mu je zato izdejstvovao zaposlenje na Bjelašnici), ali je i pored toga smatran izuzetno hrabrim čovekom sposobnim da izdrži duge periode samoće u teškim uslovima. Međutim, glave mu je došlo bjelašničko nevreme - tokom jedne izuzetno jake oluje sa grmljavinom i vetrom koja je neprekidno trajala više dana očigledno je izgubio razum i izvršio samoubistvo, navodno zapisavši u dnevniku da veruje da je došao kraj sveta...

Bjelašnica je bila i mesto najveće planinarske tragedije na području bivše Jugoslavije - u decembru 1962. godine jedanaest planinara iz Zemuna zaputilo se ka njenom vrhu po lepom i vedrom zimskom danu, ali ih je na tom putu koji je trebalo da traje samo tri sata iznenadila nagla promena vremena i jaka snežna mećava u kojoj su potpuno izgubili orijentaciju i razdvojili se. Četvorica planinara uspela su nekako da se spuste do obližnjeg sela, ali je potraga za ostalima zatekla samo beživotna tela; stravično i poražavajuće je što su neki pronađeni na samo 150 metara od spasonosne zgrade opservatorije...

Slučajevi sa fatalnim posledicama nisu vezani samo za prošla vremena u kojima je planinarska oprema bila znatno manje izdržljiva i pouzdana nego danas: koliko u decembru 2024. godine na isti način kao i zemunski planinari - u snežnoj mećavi - stradao je i meteorolog koji je krenuo da preuzme smenu u opservatoriji...

Samo među planinarima može se nabrojati bar deset različitih incidenata sa smrtnim ishodom, a kad se na to dodaju i pogibije skijaša i bordera (koji na Bjelašnici naročito vole da se kreću mimo uređenih staza) taj broj je višestruko veći! Zbog svih tih opominjućih epizoda Bjelašnica bez preterivanja važi za jednu od najopasnijih planina ne samo Bosne već i čitavog Balkana, i jednu od onih na kojima i najmanja promena vremena može da ima neslućene razmere, pa se planinarima u takvim situacijama savetuje da bolje odustanu od planiranog uspona, ma koliko bili iskusni i dobro opremljeni...

Grob Antona Obermilera, obnovljen 2016.

Spomenik stradalim zemunskim planinarima, obnovljen 2024.

U poređenju sa surovim vremenskim uslovima, reljef Bjelašnice deluje nesrazmerno pitomo, tako da je uspon moguće izvršiti praktično sa bilo koje strane planine.

Severoistočne padine, na kojima se sneg najduže zadržava, uređene su kao skijalište sa mnogobrojnim stazama različitih težina i žičarama koje od turističkog naselja Babin Do stižu skoro do samog vrha Bjelašnice. Upravo na ovim padinama održavana su skijaška takmičenja u sklopu Zimskih Olimpijskih igara u Sarajevu 1984. godine. Većina izletnika bira da se do vrha popne iz ovog pravca koji važi za najjednostavniji (iako ga oko hiljadu metara visinske razlike ne svrstava i u lake), delom zbog toga što se sam vrh sagledava sve vreme a delom zato što se spust može prekratiti žičarom čak i tokom leta...

Za potrebe Olimpijskih igara izgrađen je asfaltni put od Sarajeva do Babinog dola, čime je Bjelašnica postala daleko pristupačnija nego pre toga, kada je planinarski uspon iz Sarajeva trajao i više dana, sa jednim noćenjem u nekom od planinarskih domova na Igmanu, a drugim ili u Babinom Dolu ili na prevoju Bijele Vode gde takođe postoji manji planinarski dom.

Pogled na Babin Do sa vrha Bjelašnice

Uspon sa prevoja Bijele Vode možda je i najslikovitiji smer ka vrhu Bjelašnice, sa vrlo malo šume na samom početku staze a zatim potpuno otvorenim prostranstvom sa pogledima ka okolnim planinama - Igmanu, Trebeviću, Jahorini, Treskavici, Visočici, Prenju, pa i onim malo daljim - Romaniji, Zelengori, Magliću, pa čak do Durmitora!

Do samog vrha odavde vodi više markiranih staza, ali je nepregledne livade moguće seći na nebrojeno načina, s obzirom na to da za razliku od nekih drugih planina sarajevskog kraja na Bjelašnici nema zaostalih minskih polja iz ratova devedesetih...

Glavni pravac uspona vodi širokim makadamskim putem sa mnoštvom serpentina (i prečica između njih), ali za one nestrpljivije postoji i direktna grebenska trasa koja se možda ne vidi kao staza na terenu ali jeste markirana. U svakom slučaju, nakon izlaska iz šume po vedrom danu je nemoguće promašiti vrh, izdaleka prepoznatljiv po velikim objektima od kojih jedan predstavlja meteorološku stanicu (obnovljenu 1999. godine), a druga dva su izgrađena za potrebe Olimpijskih igara, radi praćenja i prenošenja skijaških takmičenja. Nažalost, ova dva objekta danas su u ruiniranom stanju, kao posledica burnih devesetih...

Za razliku od nekih davno prošlih vremena, kada su planinari mogli makar na kratko da se zgreju i predahnu u prostorijama opservatorije, danas se u najboljem slučaju može računati eventualno na neki ćošak u zavetrini pre spuštanja po vetru koji, čini se, ovde ne prestaje...

(Foto: Danijel Kukić)

(Foto: Svetlana Jovanović)

Iako se ne može svrstati u vrhunske planinarske atrakcije, Bjelašnica ima mnogo toga da ponudi posetiocima. To su pre svega široke i lagane staze prepune izuzetnih vizura, skijaški tereni, ali i mnoštvo raštrkanih izletišta podno njenih vrhova.

Međutim, ono što trajno kvari utisak sa njenog najvišeg vrha su upravo te ruine, koje nisu ni konzervirane tako da budu monumenti jednog mračnog razdoblja naše zajedničke novije istorije u punom smislu, niti postoji izgledna šansa da se revitalizuju tako da ponovo služe na korist planinarima, izletnicima, i uopšte čitavom Sarajevu...

Ali, Bjelašnici kao da nije dato da bude dom bilo čega pozitivnog. Možda Bjelašnica nije mesto zle naravi ali jeste mesto zle kobi, zlog usuda, mesto na kom kao da ništa lepo ne može da potraje...

Bjelašnica ostavlja podeljene impresije: koliko god je lako uživati pogledima u daljinu, toliko nas pogled ka samoj ovoj planini čvrsto veže za svakodnevicu balkanskog čemera, pogotovo kad se na te turobne prizore sa njenih vrhova doda i svest o mnogobrojnim tragedijama i užasima iz njene istorije.

Ako postoji planina, na Balkanu ili šire, koja iza prividne idiličnosti evocira suvo strahopoštovanje, to može biti samo Bjelašnica.

Lepa, moćna, ali i ćudljiva, podjednako okrutna i prema onima koji su sami izazivali sudbinu i prema onima koji tu okrutnost ničim nisu zaslužili... Uostalom, kao i sama Priroda...