Šarkamen: Zaboravljena palata poslednjeg rimskog faraona

Tragovi rimske civilizacije mogu se naći širom Srbije.

Kao granično područje Rimskog carstva, današnja teritorija Srbije puna je ostataka vojne i fortifikacione arhitekture - ali i carskih palata, kojih u Srbiji ima najviše van granica današnje Italije. A ako znamo da je nakon Italije Srbija druga savremena država po broju rimskih imperatora rođenih na svom današnjem području, to i nije ništa neobično.

Ono što jeste neobično je da se za jednu od tih palata u najširim krugovima ne zna skoro ništa, iako je prvi put opisana još u pretprošlom veku, arheološki istraživana više decenija, delimično rekonstruisana i konzervirana, a u njoj je pronađeno i ogromno materijalno blago - carska palata tetrarha Maksimina Daje kod sela Šarkamen.

Selo Šarkamen nalazi se petnaestak kilometara zapadno od Negotina, daleko od glavnih puteva. Još nekoliko kilometara zapadnije od sela, usred ničega izranjaju ruševine. Do lokaliteta vodi neasfaltiran put, malo kolski a malo makadamski, koji deluje kao da ga je lakše i brže preći peške nego kolima.

Arheološko nalazište obeleženo je prastarom limenom tablom na kojoj je objekat nazvan samo "carska palata" i datiran u III-IV vek. To su ujedno sve informacije koje namernik može naći na licu mesta. Koji car je gradio debele zidine putniku ostaje da sam izmašta, ili da se kasnije raspita na nekom drugom mestu.

Maksimin Daja, punim vladarskim imenom Gaj Valerije Maksimin II, bio je rimski vladar u periodu tetrarhije. Rođen je u okolini današnjeg Šarkamena, pod imenom Daza, koje je jedan njegov savremeni biograf pogrešno zapisao i u tom pogrešnom obliku se u većini navoda zadržalo do danas.

Uprkos seljačkom poreklu, napredovao je u političkim krugovima zahvaljujući uspešnoj vojnoj karijeri, (ali i nepotizmu, kao sestrić cara Galerija), pa je tako od 305. godine bio je na položaju cezara, a između 310. i 313. godine i avgusta, odnosno prvog čoveka Istočnog rimskog carstva. 

Zanimljivo je da je kao upravitelj Egipta Maksimin Daja imao i naslov faraona, kao i tridesetak rimskih vladara pre njega. Još zanimljivije je da u egipatskim izvorima nijedan rimski vladar posle njega nije nazvan ovom titulom, što ga čini ne samo poslednjim rimskim faraonom nego i poslednjom osobom sa ovom titulom uopšte!

Kao vladar, Maksimin Daja je ostao upamćen kao žestok progonitelj hrišćana, ali i po bahatom, raskalašnom i poročnom životu. Upravo se toj bahatosti pripisuje odluka da napravi carsku palatu na mestu svog rođenja, u ruralnom području daleko od svih puteva i glavnih tokova, pretpostavlja se više iz želje za pokazivanjem stečenog bogatstva nego iz ljubavi prema rodnom kraju.

Prema nekim izvorima iz tog vremena, palata Maksimina Daje mogla da se meri sa Feliks Romulijanom, palatom njegovog ujaka Galerija u današnjem Gamzigradu. U stvarnosti, ceo kompleks Maksiminove palate bio je mnogo manji, ali verovatno jednako raskošno ukrašen.

Palata je bila opasana zidinama sa deset odbrambenih kula kružne osnove. Pretpostavka iz devedesetih godina prošlog veka da kompleks nikad nije dovršen i da se u palati nikad nije živelo konačno je opovrgnuta poslednjih godina kad su iskopavanja unutar utvrđenja otkrila prostorije za boravak uz sve istražene delove zidina.

Ipak, malo toga je preživelo do danas: osnove zidina i nekih kula i tek fragmenti drugih građevina.

Do našeg vremena preživelo je predanje (verovatno znatno mlađe od doba Maksimina Daje) da se u palatu ulazilo preko šanca sa mostom na čijem kraju se nalazilo kupatilo u kom je svako ko ulazi prvo morao da se okupa... Tragovi ovog mosta i kupatila nisu otkriveni, ali jesu pronađeni ostaci vodotornja čime je potvrđeno da je palata zaista imala vodovodni sistem.

Prvi zapis o ruševinama carske palate kod Šarkamena napravio je austrougarski putopisac Feliks Kanic 1889. godine, koji isprva nije poverovao lokalcima da duboko u ataru postoje ostaci "latinske tvrđave" dok se nije uverio sopstvenim očima.

Međutim, do ozbiljnijih ispitivanja trebalo je da prođe još mnogo godina. U međuvremenu su stanovnici okolnih sela mnogo toga razgradili, što iz potrebe za građevinskim materijalom, što u potrazi za legendarnim blagom.

Ruševine je 1947. godine skicirao profesor Đurđe Bošković, verovatno najznačajniji istoričar srednjovekovne arhitekture na ovim prostorima, ali su prvi arheološki radovi započeti tek 1975. godine. Godinama je na lokalitetu rađeno sporadično, da bi ozbiljnija sistematska istraživanja krenula od 1994. godine, pod vođstvom dr Dragoslava Srejovića (čije ime se obično vezuje za otkriće Lepenskog vira), i u periodu do 2003. godine otkriveno je još nekoliko objekata u okviru kompleksa palate, ali i mnoštvo raznih sitnih predmeta.

Između ostalog, severozapadno od palate otkriven je i mauzolej u vidu tumulusa u kom su otkriveni posmrtni ostaci ženske osobe očigledno visokog ranga, za koju nije precizno utvrđeno da li je bila majka ili sestra Maksimina Daje. Uz telo je pronađen i zlatni nakit neverovatne vrednosti, od kojeg je samo ogrlica procenjena na više od milion tadašnjih nemačkih maraka!

Ovo otkriće napravilo je veliki odjek u arheološkim krugovima - ali i među lovcima na blago i ostalim pljačkašima, koji su jedva dočekali privremeni prestanak istraživanja da bi imali palatu samo za sebe, sve do nastavka (sporadičnih) radova 2013. godine. Koliko je vrednih artefakata izgubljeno i uništeno za to vreme, teško je proceniti...

Iz tog vremena potiče i legenda o "šarkamenskom prokletstvu" usled kog je navodno umro svako ko je bio u direktnom kontaktu sa blagom iz carskog mauzoleja... Delić istine u ovoj bajci je da je nekoliko bitnih učesnika u istraživanjima zaista preminulo nakon boravka i rada na lokalitetu (uključujući i samog Srejovića), ali od toliko različitih uzroka i u vremenskom rasponu od toliko godina, pa čak i decenija, da je nemoguće uspostaviti bilo kakvu vezu između tih smrti...

Palata Maksimina Daje u Šarkamenu danas ne deluje ni zapušteno ni zanemareno koliko prosto - zaboravljeno.

Prastari kućerak u okviru kompleksa (ipak vekovima mlađi od same palate) koji bi možda mogao biti nekakav vizitorski centar, stoji zakatančen. Kilometrima unaokolo nema žive duše, niti ko prolazi. 

Trava je pokošena i nalazište deluje uredno, ali opet tu i tamo van utabane staze stoji neka rasparena cigla ili keramička pločica... Smeća nema, ali je ipak verovatnije da je to zato što niko i ne dolazi ovamo da ga baca nego zato što neko dolazi da počisti...

U vreme kad nema radova nema ni čuvara, nema portira, nema kustosa. Samo zidine usred ničega, bez ikakve priče i konteksta...

Vredi li zato odvojiti vreme za obilazak Šarkamena, u ovakvom obliku u kakvom je danas?

Ako vam je bitno da destinacija ima zaokruženu priču, da bude uređena, pristupačna, atraktivna, sadržajna, onda ovo nije mesto za vas.

Ali, ukoliko ste pravi zaljubljenik u istoriju, arheologiju i arhitekturu kasne antike, ili naprosto uživate u otkrivanju tajnovitih mesta za koja malo ko zna, onda je odgovor definitivno da!

Nažalost, palata u Šarkamenu, za sada, najviše od svega ostaje neiskorišćen potencijal.

Možda to što se ovaj spomenik nalazi toliko van svih glavnih tokova možemo da zahvalimo jednom davnom caru (ne zaboravimo, i poslednjem faraonu!) koji je poželeo da se razmeće svojim bogatstvom i statusom, ali to što milenijum i po kasnije mi ne možemo da napravimo ni pristojan put (a da ne govorimo o drugoj infrastrukturi i pratećim sadržajima) manje govori o životnim izborima Maksimina Daje a više o nama samima...

A možda je na primeru palate u Šarkamenu na delu samo klasično srpsko zanemarivanje resursa kojeg imamo u izobilju.

Nakon Italije, današnja Srbija je savremena država sa najviše rimskih carskih palata i rezidencija na svojoj teritoriji, da ne pominjemo čitava naselja iz doba Rima, manje ili više očuvana i reprezentativno ponuđena turistima.

Sirmijum, Viminacijum, Medijana, Justinijana Prima, Feliks Romulijana, samo su neka od tih mesta, od kojih je poslednje upisano i na UNESCO-vu listu svetske baštine.

Ali, to što znamenitih mesta rimske kulture imamo sasvim dovoljno ne znači da jedno takvo mesto možemo tek tako da - zaboravimo...