Kanjon reke Gradac

Proleće, kad se priroda budi a snegovi sa planina počnu da se tope i napajaju reke, voda na kratko postaje najizraženiji element u prirodi čak i tamo gde je inače u drugom planu. Zato je proleće pravo vreme za posete mestima bogatim vodom, koja se u druga godišnja doba ne mogu doživeti u takvom intenzitetu.

Kanjon reke Gradac u okolini Valjeva omiljeno je izletište lokalaca, ali i ljubitelja prirode iz cele Srbije, kojima ovaj relativno mali prostor praktično na samom obodu grada nudi pregršt zanimljivosti i mogućnosti za provođenje slobodnog vremena van gradske vreve.

Mesta za kampovanje, odmaranje i roštiljanje, pešačke staze, vidikovci, pećine, arheološka nalazišta, kulturno-istorijske znamenitosti, samo su neki od sadržaja među kojima će svako od posetilaca ovog predela izuzetnih odlika pronaći nešto po svojoj meri...

Reka Gradac izvire podno vrhova Povlena, ubrzo ponire ali nakon nekoliko kilometara ponovo izbija na površinu u vidu nekoliko vrela, odakle dalje teče kao jaka i formirana reka do centra Valjeva gde se uliva u Kolubaru. Poznat po izuzetno bistroj i prozirnoj vodi (zbog čega ga mnogi nazivaju najčistijom evropskom rekom), kao i po velikom bogatstvu flore i faune, Gradac je ipak mnogo više od obične prirodne lepote i predstavlja retko viđen splet najrazličitijih vrednosti u vrlo ograničenim prostornim okvirima.

Gornji deo toka, od izvora do vrela, periodičnog je karaktera i poznat je i pod imenom Suvaja, budući da većim delom godine reka tuda teče samo podzemnim putevima. U najtoplije doba godine, Suvaja je uglavnom golo kamenito korito, puno zmija i divljih životinja i teško savladivo za prosečne izletnike, i kao takvo jedan je od poslednjih kutaka iskonske netaknute prirode u znatno širim okvirima. Za neke zabranjena zona, za druge poziv na pustolovinu...

Srednji tok, od vrela do naselja Degurić, useca u povlenske stene kanjon visokih litica i čini najatraktivniji deo reke. Ovde je smeštena većina najinteresantnijih sadržaja vezanih za Gradac, a tuda su utabane i planinarsko-pešačke staze različitih težina, za ugođaj od lagane šetnje do skoro pa prave adrenalinske avanture.

U donjem toku, od Degurića do ušća u Kolubaru, Gradac poprima odlike prave lenje ravničarske reke, prijatne za goste u baštama kafića na obalama ali za ljubitelje aktivnog boravka u prirodi prilično nezanimljive...

Ono na šta planinari najčešće misle kad pominju kanjon reke Gradac je upravo njen srednji tok.

Odličan izbor za one naklonjenije opuštenom doživljaju prirode je šetnja uzvodno od manastira Ćelije do vrela reke Gradac, lepom širokom stazom bez značajne visinske razlike kroz prijatan šumski ambijent.

Za većinu posetilaca kanjona, manastir Ćelije je glavna polazna tačka, što zbog istorijskog značaja što samo zbog velikog parkinga... Po predanju osnovan u XIII veku (mada je to verovatnije bilo krajem XIV ili početkom XV veka), manastir Ćelije je tokom čitave svoje istorije bio centar duhovnog ali i političkog života valjevskog kraja, i zato nije čudno što je u svakom većem sukobu od Prvog srpskog ustanka do II svetskog rata paljen, rušen i uništavan, i potom ponovo obnavljan.

Današnji manastir ima dve crkve. Starija crkva rušena je i građena vekovima, a današnji izgled dobila je između dva svetska rata: jednostavne svedene forme, bazilikalne osnove sa specifičnom devetougaonom kupolom izvedenom po ugledu na jermensku crkvenu arhitekturu, u znak zahvalnosti jermenskim trgovcima koji su značajno pomogli njenu obnovu. Izgradnja nove crkve završena je tek pre nekoliko godina, u duhu takozvane vardarske škole srpsko-vizantijske srednjovekovne arhitekture, a zbog prostorne organizacije sa tri broda i tri oltara u narodu je već prozvana Trocrkva.

Za prosečnog posetioca kome je arhitektura u nekom trećem planu, manastir Ćelije najznačajniji je kao grobno mesto relativno skoro kanonizovanog Svetog Justina Popovića, ali i znamenitog valjevskog kneza Ilije Birčanina... Međutim, stiče se utisak da je (kao i sve češće u mnogim drugim manastirima) gostoprimstvo u prijatnom parkovskom ambijentu porte rezervisano samo za najtvrdokornije vernike...

Od manastira do vrela ima oko četiri kilometra, dobro markiranom i obeleženom stazom na kojoj je nemoguće zalutati, a za one kojima to zvuči kao prevelik zalogaj duž cele staze postoje mesta za predah.

Otprilike na pola puta nailazi se na veliki proplanak, sa drvenom nadstrešnicom, klupama i ostacima stare vodenice. Ovde reka pravi široku okuku oko prostrane livade, sa čije suprotne strane se izdiže vertikalna litica visoka više desetina metara, poznata pod imenom Šareno platno.

Osim toga što stvara živopisnu scenografiju za jedno od najpopularnijih mesta za kampovanje u valjevskom kraju, Šareno platno je višestruko značajan lokalitet - izuzetan vidikovac, stanište nekoliko zaštićenih životinjskih vrsta, ali i arheološko nalazište.

Upravo na vrhu ove litice nalaze se ostaci utvrđenog grada po kom je očigledno i reka i čitav ovaj predeo dobio ime. Utvrđenje u narodu poznato kao Jerinin grad (jedan od bar desetak istoimenih starih gradova u zapadnoj i centralnoj Srbiji) ne pominje se u istorijskim izvorima, što je neobično s obzirom na njegovu veličinu - sa do sada otkrivenih oko tri hektara površine predstavlja najveće utvrđenje zapadne Srbije - ali i objektivni značaj, budući da su na prostoru grada između ostalog pronađeni ostaci episkopske crkve. Arheološkim ispitivanjima zaključeno je da je građen između IV i VI veka, ali i da je uništen i napušten još od X veka...

Nažalost, proleće nije pravo vreme za istraživanje ruševina, zbog povećane aktivnosti poskoka ali i sezone gnežđenja sivog sokola u stenama Šarenog platna...

Nakon što deo toka provede ispod zemlje, Gradac se konačno ustaljuje u svom koritu izvirući na nekoliko odvojenih vrela u krugu od par desetina metara.

To nije spektakularan prizor, nisu to ona jaka vrela koja prosto eksplodiraju iz kamena, već naizgled obična udubljenja ispunjena kristalno čistom vodom koja kao da miruje, obrasla ukusnom osvežavajućom potočarkom...

Nizvodno od manastira markirane staze postoje sa obe strane reke, pa se tako na ovu stranu može napraviti pravi planinarski krug sa sasvim solidnom visinskom razlikom.

Leva, zapadna obala možda ima lepše vidikovce, dok se desna više približava vodi, i prolazi pored nekoliko virova i divljih kupališta, a obe na kraju izbijaju na Degurić, omiljeno izletište Valjevaca. 

Degurić je poznat pre svega kao vikend naselje, sa mnoštvom kuća za odmor. Nekada je ovde bilo više vodenica a danas je centar zbivanja konjički klub, u okviru kog funkcioniše i kafana u koju vikendom nema mesta ni da se baci igla...

Samo par stotina metara uzvodno od konjičkog kluba staza ponovo zamiče u gustu šumu i izbija na još jednu prirodnu znamenitost valjevskog kraja. Litice kanjona pune su raznih pećina i jama, a najpristupačnija je ujedno i jedna od najvećih - Degurićka pećina.

Degurićka pećina je takozvanog izvorskog tipa: celom njenom dužinom protiče vodotok koji se uliva u Gradac. Iako je glavni kanal pećine istražen do dubine od oko osamsto metara, sa još par hiljada metara bočnih kanala, bez speleološke i ronilačke opreme može se ući samo stotinak metara u dubinu, dovoljno tek da se oseti nagoveštaj njenog karaktera: huk vode koja izbija iz utrobe zemlje, hladan vazduh, lepet krila šišmiša između neupečatljivih stalaktita...

Na jednom lokalitetu ovako krcatom najrazličitijim sadržajima bilo bi jako teško izdvojiti najveće atrakcije, ali bi se bar u suvo planinarskom smislu deonica od Degurićke pećine do manastira Ćelije desnom obalom reke Gradac mogla nazvati najzanimljivijom. Poslednjih nekoliko kilometara za zatvaranje kruga do manastira Ćelije konstantno je ili u usponu ili u silasku, ponekad jedva vidljivom stazom, sa par detalja koji se ne mogu baš nazvati tehničkim ali zahtevaju povećan oprez...

A ako prolazak direktno ispod vijadukta pruge Beograd-Bar nije dovoljno uzbudljiv, praktično na samom kraju ovog dela staze nailazi se na strmo i klizavo parče staze obezbeđeno natrulim komadom užeta...

Jedino pitanje koje ostaje otvoreno je da li više rizikuju oni koji prate planinarsku stazu ili oni koji lagano i opušteno prolaze tunelom aktivnog železničkog koridora...

(Foto: Jelena Arađanin)

Posmatrajući kanjon reke Gradac samo površno, bez upoznavanja sa svim njegovim osobenostima, može nam se učiniti da je to jedno tek prosečno lepo mesto u prirodi, nalik na mnoga druga mesta koja je dovoljno posetiti jednom na nekoliko sati da bi se moglo reći da smo ih u potpunosti doživeli.

Međutim, jednom kad zakoračimo na staze "najčistije evropske reke" počinjemo da shvatamo koliko tajni kriju njene obale, i koliko pažnje možemo posvetiti tom jednom predelu a da ga nikad zapravo ne upoznamo do kraja. A u širem okruženju toliko bogatom prirodnim lepotama poput Valjevskih planina, to je svojevrstan podvig.

Za posete mestima na kojima je voda toliko dominantna komponenta pejzaža proleće je svakako najbolje vreme, ali za mesta sa toliko raznovrsnih zanimljivosti poput kanjona reke Gradac svako vreme je pravo vreme...