Manastir Kovilj

Manastir Kovilj nalazi se u istoimenom selu nedaleko od Novog Sada.

Tradicija ga svrstava među najstarije manastire u Vojvodini, a po predanju ga je osnovao Sveti Sava početkom XIII veka. Uz fruškogorske manastire, predstavljao je jedno od najznačajnijih verskih središta srpskog naroda u Ugarskoj tokom vekova, a uticaj mu nije značajno opao ni do današnjih dana.

Danas je ipak najpoznatiji po kvalitetnim proizvodima poput meda i rakije, ali i rehabilitacionom centru za lečenje bolesti zavisnosti pod okriljem Srpske pravoslavne crkve, dok se o skladnoj arhitekturi manastirske crkve prilično retko govori.

Legenda o osnivanju manastira vezana je za mađarsko-srpski savez sklopljen oko 1220. godine. Prema predanju, mađarski kralj Andrija II Arpadović našao se pogođen krunisanjem Stevana Prvovenčanog za kralja Srbije i nekih teritorija koje je smatrao da mu pripadaju, toliko da mu je objavio rat.

Predstavnici obe strane sastali su se na obali Dunava kako bi ipak nekako izgladili stvari, ali su se ti pregovori nenadano odužili. U toku pregovora sin mađarskog kralja naprasno se razboleo, a Sveti Sava se pomolio i kraljević je ozdravio.

Nakon toga je zaključen mir i mađarski i srpski vladar su se zbratimili, a tim povodom odlučeno je da se na mestu sklapanja ovog saveza izgradi hram.

Sa druge strane, poznati turski putopisac iz XVIII veka Evlija Čelebija zabeležio je da je manastir osnovao kralj Dragutin Nemanjić, koji je krajem XIII i početkom XIV veka vladao ovim krajevima i predanje ga smatra za ktitora nekoliko fruškogorskih manastira, uključujući Bešenovo i Veliku i Malu Remetu.

Međutim, prvi pouzdani podaci o manastiru potiču tek iz 1651. godine, kada je zabeleženo da je živopisana manastirska crkva. Stara crkva je izgorela sredinom XIX veka i njen izgled nije do danas sačuvan.

Krajem XVII veka Turci su u više navrata rušili manastir, a 1707. godine je obnovljen. Današnja crkva izgrađena je između 1741. i 1749. godine.

Zanimljivo je da je građevina svesno zamišljena kao produžetak moravske tradicije srpske sakralne arhitekture i koncipirana po ugledu na crkvu manastira Manasija, uprkos važećem austrougarskom propisu po kojem su sve novoizgrađene bogomolje na teritoriji Vojvodine u tom periodu morale da budu projektovane u maniru bečkog baroka.

Crkvu su gradili majstori Teodor Kosta i Nikola Krapić iz okoline Soluna, pa su u rešenju građevine prisutni i izvesni uticaji primorske arhitekture.

Crkva manastira Kovilj zamišljena je kao kombinacija trobrodne bazilike i karakterističnog moravskog trolista (trikonhosa). Unutrašnjost crkve je stubovima podeljena na tri broda, a nad srednjim se nalaze dva osmostrana kubeta, uz još jedno manje iznad oltarske apside.

Oltarski prostor i pevničke niše su iznutra polukružnog kružnog oblika i istih su visina, što je odlika moravske arhitekture, a završetak srednjeg broda izdiže se u vidu zabata iznad apside, kao zanimljiv i retko viđan detalj koji svedoči da neke istočne i zapadne forme ipak nije tako lako pomiriti.

Fasade sa vencem slepih arkada i prozorskim biforama obrađene su kamenom sa Fruške gore i odlikuje ih velika jednostavnost.

Zbog visokih fasadnih površina bez preterane dekoracije pojedini autori porede koviljsku crkvu sa sakralnim spomenicima renesanse sa Jadrana, dok neki čak ističu i uticaje gotike. U svakom slučaju, strog izraz naglašen jakim vertikalnim linijama neuobičajen je u srpskom graditeljstvu kojim uglavnom dominiraju meke, zaobljene površine.

U tom smislu crkva u Kovilju kao da pokušava da dostigne veću monumentalnost od svojih moravskih uzora, mada da li u tome uspeva zavisi najpre od posmatrača. Što se toga tiče, neko bi možda rekao i da je prestiže.

Za razliku od stare, srušene crkve, sadašnji hram nikad nije živopisan niti su rađene zidne slike. 

Enterijerom dominira pozlaćeni ikonostas bogatog duboreza, sa ikonama koje uglavnom predstavljaju majstorski urađene kopije religioznih dela Leonarda da Vinčija koje je akademski slikar Aksentije Marodić kopirao po italijanskim galerijama.

U manastiru se još čuva i nekoliko dela Uroša Predića i mnogih drugih manje istaknutih umetnika.

Osim manastirske crkve, u kompleksu se nalazi i više zgrada konaka i kapelā, kao i memorijalni muzej Jovana Rajića (1726-1801), koga mnogi smatraju ocem srpske istoriografije, a koji je kao monah živeo i stvarao upravo u Kovilju, gde je i sahranjen.

Sveštenomučenik Rafailo Momčilović (1875-1941), akademski slikar i kasnije iguman manastira Šišatovac, koga su ustaše svirepo mučile do smrti, u Kovilju se zamonašio a tu je načinio i veliki broj svojih sačuvanih dela.

U II svetskom ratu, manastir koji je po predanju nastao da bi proslavio bratstvo Mađara i Srba, opljačkali su i razrušili upravo Mađari.

Posle rata je oslobodilačka vlast manastiru oduzela veliki deo poseda, a bilo je planirano i da se ceo kompleks oduzme od crkve i preuredi u dom za nezbrinutu decu. Ipak, upornošću monaštva, manastir je 1949. godine konačno proglašen za spomenik kulture od velikog značaja i kao takav stavljen pod zaštitu države.

Ponovni procvat manastira dešava se devedesetih godina prošlog veka, dolaskom igumana Porfirija Perića u Kovilj i zalaganjem episkopa bačkog Irineja Bulovića na obnovi manastira i manastirskih poseda.

Kreće sa radom zajednica “Zemlja živih”, centar za lečenje bolesti zavisnosti (danas izmešten iz samog manastira na jedan salaš u okolini Čeneja), a monaštvo počinje da proizvodi i prodaje med, rakiju, vino…

Danas je Kovilj važna tačka na turističkoj karti Vojvodine, o čemu svedoče i brojni posetioci iz svih krajeva sveta, među kojima i princ Čarls, naslednik krune Velike Britanije, koji je u martu 2016. godine sa suprugom posetio koviljski manastir...

Iako se ne nalazi na glavnim saobraćajnim tokovima, razloga za skretanje s puta do Kovilja ima na pretek.

Uprkos svakodnevnim turističkim posetama, porta Kovilja zadržala je dostojanstvenu atmosferu karakterističnu za manastire, kakvima se nažalost ne mogu pohvaliti neki jednako posećeni manastiri u bližoj okolini. A za to je umnogome zaslužna mirna i svečana arhitektura manastirske crkve.

Uz sve ostalo, to je možda i najjači utisak koji mnogi odnose s ovog mesta, a možda mu se baš zato mnogi i vraćaju...