Stolovima u pohode

U poređenju sa turistički popularnim destinacijama na istoku i zapadu, planine centralne Srbije često ostaju u drugom planu. Dok će i najslabije informisan prolaznik umeti da nabroji više toponima uz istočne i zapadne granice, planine više povučene u unutrašnjost od najznačajnijih puteva manje su poznate čak i u širim krugovima ljubitelja prirode.

Među ta nepravedno zapostavljena odredišta ubrajaju se i planine oko reke Ibar, koje bi se po mnogo čemu mogle svrstati među najlepše u Srbiji.

A verovatno najbolje mesto za početak istraživanja ovog kraja su Stolovi - planina narcisa, konja i osunčanih livada.

Smeštena između doline Zapadne Morave i Ibra, planina Stolovi dominira južnom panoramom gledano iz Kraljeva, iako je niža od većine planina u svom zaleđu, uključujući Čemerno, Goliju, Željin, Kopaonik...

Osim ovako istaknutog položaja, Stolove odlikuje još mnogo prelepih atributa - lagani usponi, otvorene travnate padine sa kojih se pružaju izuzetni pogledi na sve strane sveta, krda druželjubivih konja - i sve to na tek nešto više od dva sata vožnje od glavnog grada.

Kao i mnoga druga mesta u okolini, Stolovi su istorijski neraskidivo povezani sa razvojem srednjovekovne srpske države, čiji centralni deo je zauzimao upravo prostor između dolina Zapadne Morave i Ibra.

U severnom podnožju Stolova nalazi se jedan od najznačajnijih manastira Srpske pravoslavne crkve - Žiča, koju je početkom XIII veka osnovao prvi srpski kralj Stefan Prvovenčani, koji je tu i krunisan. Osim Stefana, u Žiči je krunisano još šest srpskih kraljeva, a poznata je i pod epitetom "sedmovrata" jer je svaki sledeći kralj na crkvi otvarao nova vrata kako ne bi ušao istim putem kao prethodnici...

Sa suprotne strane, na zapadnim obroncima planine visoko nad obalama Ibra stoji utvrđeni grad Maglič, izuzetan primer fortifikacione arhitekture srednjovekovne Srbije. Ne zna se tačno ko i kada je podigao ovo utvrđenje, ali se pretpostavlja da je to bio kralj Uroš I sredinom XIII veka, pred najezdom Mongola sa severa. Omiljena istorijska atrakcija poslednjih godina je manje posećena iz tehničkih razloga - most preko Ibra kojim se stizalo do tvrđave srušila je bujica, pa se reka može preći isključivo skelom, a sa suprotne strane Maglič je mnogo udaljen od najbližih puteva pa je pešačenje do njega i nazad u jednom danu jako teško izvodljivo...

Osim fizičkih ostataka, istorija je ostavila tragove i u etimologiji Stolova.

Tako je po jednoj legendi planina dobila ime po tome što je u Žiči bilo sedište prvog srpskog arhiepiskopa Svetog Save, to jest tamo je "stolovao". Da li se u međuvremenu kao prvi srpski planinar popeo i na njene vrhove, predanje ne kazuje.

Drugi mit opet vezuje ime planine za kneza Lazara, koji je navodno posle jednog lova naredio da se na grebenu naprave veliki stolovi od drveta za kojima se vlastela pogostila ulovom. Nakon gozbe, stolovi su ostali na planini, a kad su seljaci posle toga izlazili u planinu počeli su da govore da idu "kod stolova", i to ime se tako zadržalo.

Treća i možda najuverljivija priča o nastanku imena Stolova kaže da je narod planinu tako nazvao prosto jer su njeni najviši vrhovi zaravnjeni i gledano iz doline podsećaju na stolove... A u prilog ovoj teoriji govori i ime jednog od vrhova - Ravni sto...

Da li su na Stolovima upečatljivije stvorene ili prirodne vrednosti, teško je reći.

Ma koliko Žiča i Maglič imali ogroman kulturno-istorijiski (pa i arhitektonski) značaj, dela ljudske ruke ipak ne mogu da se mere sa graditeljstvom majke prirode. A iako planinski putevi po Stolovima sami po sebi i nisu toliko zanimljivi, to je više nego nadomešteno panoramama u kojima se može uživati čitav dan.

Najkraćim putem od podnožja do najvišeg vrha (koji se na nekim kartama naziva Kamarište a na nekim Usovica) treba savladati preko hiljadu metara uspona na skoro jedanaest kilometara, ali se ništa od toga praktično ne oseti jer pogled sve vreme luta po okolnim brdima i dolinama. A kad se mozak odmara onda ni telu ništa nije teško...

Jedino što često možemo zaboraviti okruženi tolikom lepotom je da se na vreme zaštitimo od pržećeg sunca (kojem smo na tim visinama ipak ceo kilometar bliži nego u dolini), a kad toga postanemo svesni može već biti prekasno...

Među planinarima, Stolovi su najpoznatiji po osobenostima flore i faune, konkretno po velikom broju narcisa kojima je čak posvećena čitava jedna tradicionalna akcija ("Narcisu u pohode") koja se održava u maju svake godine, ali i po konjima koji su našli svoj dom na visokim livadama.

Mada ih većina izletnika naziva divljim, konji na Stolovima zapravo su pušteni u prirodu, i pitomi kao kučići... Za razliku od svojih nepoverljivih daljih rođaka na nekim drugim planinama Srbije, konji na Stolovima otvoreno prilaze planinarima, guraju ih njuškom, grickaju za rukave i gurtne ranca, poziraju za slikanje, sve to u potrazi za slasnim zalogajem, toliko da čak postaju i dosadni...

Ipak, verovatno najupečatljivije obeležje Stolova poslednjih godina je ogromni metalni krst na najvišoj tački planine, na 1375 metara nadmorske visine.

Sa 33 metra visine, krst na Stolovima najviši je pravoslavni simbol u Srbiji i jedna od najviših građevina u obliku krsta u celoj Evropi. Zamišljen je tako da se vidi sa mnogih istaknutih tačaka u bližoj i daljoj okolini, ali iz neposredne blizine deluje više groteskno nego što odaje monumentalan utisak.

Slika Stolova kao da ne bi bila kompletna bez ovog nesvakidašnjeg spomenika, i kao da je planina sve te vekove čekala jednu takvu ideju da joj konačno do kraja definiše karakter...

Iako uspon na Stolove širokim nasutim putem (kojim do samog vrha može doći i malo bolji automobil) deluje potpuno pitomo, to ne znači i da je takva i cela planina.

Mnoštvo grebena i grebenčića koji se zvezdasto šire od najvišeg vrha dele duboke doline strmih strana, a dalje ka zapadu od Kamarišta/Usovice blage travnate livade postepeno se transformišu u sve suroviji kameniti teren, koji se iznad Ibra završava gotovo vertikalnim stenovitim liticama kojima umesto konja vladaju poskoci...

Ali, zapadni delovi Stolova tema su za neke druge pohode, i neke druge priče...

Pored svih lepota i specifičnosti, dostupnosti i tehničke lakoće, prosto je neverovatno da Stolovi nisu planinska atrakcija u rangu Rtnja, Trema ili nekih drugih, manje zanimljivih a zvučnijih planina.

Po prirodnim, pa i istorijskim vrednostima, Stolovi svakako zaslužuju mnogo istaknutije mesto u atlasu planina Srbije od ovog koje zauzimaju sada.

Ali, uprkos boljoj saobraćajnoj povezanosti planina oko Ibra sa glavnim gradom i severnim delovima Srbije nego pre samo nekoliko godina, stiče se utisak da ovi krajevi (osim na tradicionalnim godišnjim akcijama koje se mogu nabrojati na prste jedne ruke) još uvek nisu počeli da privlače ljubitelje prirode u većem broju nego ranije... Što je zapravo samo dobra stvar.

Prave prirodne lepote treba upoznavati pre nego što za njih zainteresuju mase. Čim neko mesto postane toliko popularno da uđe u kolektivnu svest najšire javnosti, tad je već kasno...